Lozan Antlaşması 100 yaşında: emperyalist devletlere karşı masada zafer
Türkiye Cumhuriyeti TapuNutuk’ta Lozan için süreç olarak kabul edilen Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasının üzerinden tam 100 yıl geçti. “Hesap asrı görülüyor”değerlendirici Mustafa Kemal Atatürk’ün Verdiği talimatla Lozan’a giden heyet, birçok güçlükle çaba sarf etmek zorunda kaldı. Emperyalist devletler tarafından ‘alçak koltuklar’ uygun görülürken, kapitülasyonlar, azınlık hakları, boğazların kontrolü gibi birçok konuda Türk heyetine dayatıldı. Türk heyetine Sovyet takviyesi Rusya Büyükelçisi Vatslav Vorovskiy Türk Heyeti Başkanı İsmet İnönü öldürülürken defalarca ölüm tehditleri aldı. İki farklı dönemde toplam 8 ay süren müzakereler sonucunda Türkiye’nin talepleri İtilaf Devletlerince büyük ölçüde kabul gördü.
‘Türkiye’yi TBMM temsil eder’
11 Ekim 1922’de TBMM Hükûmeti ordularının Yunan kuvvetlerine karşı kazandığı zaferden sonra. Mudanya Mütarekesi İmza ile Anadolu’da güçlü bir Türk Devleti’nin doğmasının yolu açıldı. Değişen bu şartlar karşısında Sevr’in tarafı olan İtilaf Devletleri, 28 Ekim 1922’de TBMM Hükümeti’ni 13 Kasım’da Lozan’daki toplantıya gönderdiler. barış konferansına davet etmek zorunda kaldı. Mustafa Kemal ATATÜRK, “Türkiye Büyük Millet Meclisi ordularının kazandığı kesin zaferin tabii bir neticesi olarak Türkiye Devleti’ni Barış Konferansı’nda yalnız ve yalnız Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti temsil eder.”Türkiye’nin toplantıya katılacağını açıkladı.
‘Kapitülasyonlar asla kabul edilemez’ talimatı
2 Kasım 1922’de yapılan delege seçimi ile heyete atandı. Dilek IşığıVe hasan saka, İsmet İnönü Heyet başkanlığına da seçildi. ‘Milli Mücadele’ döneminde Batı Cephesi Komutanı olarak Yunan ordularına karşı kesin zaferler elde eden, Mudanya Mütarekesi’nde Diplomaside büyük başarı gösteren İsmet İnönü, müzakerelerin baş temsilcisi olarak atandı. Misak-ı Milli’den taviz verilmemesi üzerine İsmet Paşa. Parlamenter Hükümetten 14 elementten oluşan bir talimat aldı. talimat ile Milli MisakTürkiye’de Ermeni devleti kurulmasını engellemek, kapitülasyonları kaldırmak, Türkiye ve Yunanistan(Batı Trakya, Ege Adaları, nüfus değişimi, savaş tazminatları) ve Türkiye ile Avrupa devletleri arasındaki sorunların (ekonomik, siyasi, hukuki) çözülmesi amaçlandı. ErmeniVatanının kabulü ve kapitülasyonlar asla taviz verilmeyecek bir konu olarak dikte edildi.
Türk heyeti yolda iken görüşme ertelendi
8 Kasım Perşembe günü heyet Doğu Ekspresi ile Sirkeci’den Lozan’a taşındı. Ancak ayın 12’sinde Lozan’a vardıklarında, heyetlerini korkunç bir sürpriz bekliyordu. Konferans, İngiltere ve İtalya’nın içişleri nedeniyle 20 Kasım’a ertelendi. İsmet İnönüBu haber üzerine gazetecilere yaptığı açıklamada, “Bütün bir ulusu ve bütün bir orduyu belirsiz bir ateşkes içinde tutmak kolay değil.”Konferansın bir an önce toplanmasını istedi.
alçak sandalye krizi
Lozan Barış Konferansı açılış toplantısı, 20 Kasım 1922 Lozan-Mont Benon kumarhanesinde Saat 15.30’da yapıldı Salondaki tüm sandalyeler oldukça ihtişamlı iken Türk heyetine ayrılan sandalye oldukça küçüktü. İsmet İnönü, salondaki adresini bozmadan ‘Sebebi nedir?’ diye sordu. diye sordu. Salondaki temsilciler, herkese uyan başka bir sandalye kalmadığını söylediler. İsmet İnönü “Sorun değil, sandalyeyi bulunca geleceğim”Odadan çıkıp odasına gitti. sandalye krizi Kararın ardından heyet, salonda bu kez Bulgaristan, Romanya ve Sırbistan’ın ortasından Türkiye’ye yer ayrılmasına itiraz etti. Bunun gibi Türk delegeler İngiliz, Fransız ve İtalyan delegelerle baş başa masaya oturdu. İnönü, İsviçre Başkanınız Şehir dışından rastgele bir delege konuşma yaparsa mutlaka kendisinin konuşma yapacağını belirtti. İngiltere Dışişleri Bakanı Rab Curzon ‘nin konuşması üzerine ikinci konuşmayı kendisi yaptı. konuşmasında; Türkiye’nin maruz kaldığı acılar ve haksızlıklar, Anadolu’ya yönelik saldırılar, ülkedeki büyük yıkım ve acıların yaşandığına dikkat çekerek; “Şu anda bir milyondan fazla masum Türk’ün Anadolu ovalarında, yaylalarında evsiz, ekmeksiz, serseri gibi dolaştığını hatırlatmak isterim. Türk milleti, insan gücünü aşan bu fedakarlıklara katlanmakla, köklü bir yaşam gücüne sahip olanlara özgü var olma ve bağımsızlık haklarıyla barış, huzur ve çok çalışmanın bir unsuru olarak uygar insanlık içinde büyük bir yer edinmiştir. TBMM’nin kesin amacı burayı korumak ve güçlendirmektir.” sözleri söyledi. Milli Mücadele’nin bir eşitlik ve adil bir barış çabası olduğunu belirterek, Milli Misakve t ben bağımsızımvurgu yaptı. MüttefiklerKendisinin ve yeni Türkiye’nin eşit olduğunu ve barış görüşmelerine aynı koşullar altında katıldığını, hiçbir kural altında üstünlüğü kabul etmeyeceğini vurguladı.
İlk ilaçta sonuç yok
Türk tarafının haklarını arama konusundaki kararlı duruşu, Müttefiklertemsilcilerle toplantılar Sevr koşulları Konferans, üzerine inşa edilme çabaları ve özellikle İngiltere’nin tavizsiz tavrı nedeniyle çıkmaza girdi. Bunun üzerine İngiltere’yi temsilen Dışişleri Bakanı Rab CurzonGörüşmede İnönü’ye anlattı “Aylardır pazarlık yapıyoruz. İstediğimiz hiçbir şeyi alamıyoruz. bilmiyorsun Anlayış göstermiyorsun. Biz sizden memnun değiliz. Ama neyi reddederseniz onu cebe atıyoruz. cebimizde bulunduruyoruz. Ülkeniz harabeye döndü. Yarın geliyorsanız, onları iyileştirmek, onarmak için yardım isteyeceksiniz. Sonra bu cebe koyduğum her birini tek tek çıkarıp sana vereceğim.”sözlerine İsmet İnönübüyük bir kararlılıkla, “Bu sonuca çok çaba sarf ederek geldik. Şartlarımız milletimize göre haklıdır. Ne olursa olsun onları alacağız. Biz alırız, şimdi siz verin. Daha sonra gelirsek, ne istersen yap.” Parasını ödediği tarih sayfalarına kaydoldu. Lord Curzon, 30 Ocak 1923’te, Sevr Antlaşması biraz yumuşatılmış bir barış taslağı sundu. Tarafların ve özellikle Türk tarafının temel konularda taviz verme konusundaki isteksizliği. “Bağımsızlık”Konferans, bulduğu konularda ortak bir payda bulunamadığı için 4 Şubat 1923’te feshedildi.
Türk ordusu alarmda
Lozan Konferansı’nın dağılmasıyla savaş ihtimali gündeme geldi. BaşkomutanMareşal Mustafa Kemal Paşa, türk ordusuna Savaş hazırlıklarının başlamasını emretti ve ordu alarma geçti. İzmir İktisat Kongresi, düşman donanmasını İzmir’den uzaklaştıran ve kapitülasyonların kaldırılmasını kabul etmeyen İngiltere ve Fransa’ya ders vermek için toplandı. Sovyetler Birliği tekrar savaş çıkarsa bu sefer Türkiye’nin yanında savaşa gireceğini ilan etti. Haim Naum Efendi liderliğindeki azınlık temsilcileri de Türkiye’yi destekledi ve arabuluculuk yaptı. Yeni bir savaşa ve kendi kamuoyunun tepkisine dayanamayan İtilaf Devletleri, barış görüşmelerini yeniden başlatmak için Türkiye’yi Lozan’a davet etti.
Rusya Büyükelçisine suikast, İnönü’ye tehdit
23 Nisan 1923’te müzakereler yeniden başladı. Türk Heyeti’ne en büyük destek Sovyetler Birliği Delegasyonu’ndan geldi. Sovyetler Birliği Dışişleri Bakanı Georgi Chicherinve heyetinde bulunan Sovyetler Birliği’nin İtalya Büyükelçisi Vatslav Vorovski Türk heyetiyle sürekli temas halindeydi. Chicherin’in Moskova’ya dönmesinin ardından heyetin başına Vorovski geçti. 10 Mayıs 1923’te Sovyet Büyükelçisi Lozan’da saldırıya uğradı. Tarihçi Dr. Mehmet PerinçekLozan’da yaşananları şöyle anlattı:
“Lozan’da iki cephe vardı. Birincisi İngiltere başta olmak üzere Türkiye’yi paylaşmak isteyen ülkeler olurken, bu paylaşımın amacı Türkiye oldu. Bu kısma Sovyet Rusya’yı da eklemek gerekir. Türkiye’yi bölme projesi, Türk topraklarının Sovyetler Birliği’ne karşı üs olarak kullanılmasına da yol açacaktır. Büyük Ermenistan, Büyük Kürdistan projeleri, İtilaf Devletleri’nin boğazları işgal etmesi Sovyetler Birliği’ni tehdit ediyordu. Sovyetler Birliği, Lozan Türkiye ile aynı cephede yer alan ülkelerin ortasında yer almaktadır. Sovyetlerin Lozan konferansında sadece boğazlar müzakerelerine katılmasına izin verildi. Müttefik Kuvvetler tarafından genel müzakerelere katılması kabul edilmedi. Lozan Konferansı’nın en kritik konularından biri olan Boğazlar meselesine Sovyet Rusya da katılmıştır. Türkiye için Sovyetler Birliği’nin üyeliği ayrı bir öneme sahiptir. Çünkü Türkiye’nin karşısında büyük devletler vardı. Bunlar karşısında Türkiye’nin bu tehdidi karşılayabilecek uluslararası ittifaklara ihtiyacı vardı. Kurtuluş Savaşı sırasında Türkiye, Sovyet Rusya ile bu ittifakları kurdu. Sovyetler Birliği’nin Türkiye’ye verdiği destek çok değerlidir. Lozan’da da Sovyetlerin bu takviyesini aldı. Türkiye’yi yalnız bırakmak için Sovyetlerin tüm Lozan müzakerelerine katılmasına izin verilmedi. Halkın Dışişleri Komiseri (Dışişleri Bakanı) Chicherin burada Sovyetler Birliği tarafından yapılan görüşmelere katıldı. Görüşmelere Rusya’nın İtalya’daki temsilcisi Varovsk da katıldı. Lozan’da iki cephe arasındaki çekişme konferans boyunca devam etmez. Konferansın kulislerinde, Lozan Sokaklarında, Lozan otellerinde yapılan toplantılarda konferansın arka planı tartışılır. Arşivlerde Chicherin’e gönderilen raporları okudum. Burada çok önemli görüşmeler yapılıyor. Vorovskiy burada da önemli bir rol oynadı. Türkiye’nin değerli destekçilerinden biriydi. Lozan’da eski bir Beyaz Ordu askeri tarafından öldürüldü. Bu suikast aynı zamanda Türkiye’ye karşı bir hamleydi. Türkiye’ye gözdağı verilmek istendi, Türkiye izole edilmeye çalışıldı. Lozan’da düzenlenen cenaze törenine İsmet Paşa ve tüm Türk Heyeti katıldı.”
Türk heyeti bayrağı indirmedi
Lozan müzakereleri sırasında İsmet İnönü ve beraberindeki heyetin Ermeni terör örgütlerince katledileceği istihbaratı vardı. suikast tehlikesinedeniyle aracına Türk bayrağının indirilmesini teklif etti. Lozan polis şefineİnönü, “Bir İsmet Paşa ölür, yerine başkası gelir, görevine devam eder ve bu bayrak asla inmez” cevabını verdi.
Anlaşma 24 Temmuz’da imzalandı
24 Temmuz 1923’te Lozan Antlaşması ve ekindeki diğer belgelerin imzalanmasıyla sona erdi. Antlaşma 23 Ağustos 1923’te imzalandı. parlamentoda 14 ret oya karşı 213 oyla kabul edildi ve onaylandı. Türkiye ile İtilaf Devletleri ve Yunanistan arasındaki savaş durumu sona ermiş, Milli Mücadele’nin kazandığı zafer belgelenmiş ve yasallaştırılmıştır. Türk heyetinin direnişi sonunda kapitülasyonlar ve Sevr Antlaşması Koyduğu kurallar kaldırıldı. Yeni kurulan Türk devleti Müttefikler tarafından tanındı.
Mustafa Kemal ATATÜRKLozan’ın değeri; “Bu antlaşma, Türk milletine yönelik asırlardır hazırlanan ve Sevr Antlaşması ile tamamlandığı sanılan büyük bir imha girişiminin çökertildiğini ilan eden bir belgedir. Osmanlı tarihinde benzeri görülmemiş bir siyasi zafer eseridir.sözleriyle özetledi.
